بررسی اسنادی وضعیت منابع و مصرف‌های آب کشاورزی در ایران: واکاوی وضعیت موجود، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از چالش ها.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تهران، گروه معندسی آبیاری و آبادانی

2 استاد دانشگاه تهران و عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

3 دانشگاه شیراز

4 استاد دانشگاه شیراز

5 دانشگاه فردوسی مشهد

6 عضو شاخه آبیاری، گروه کشاورزی، فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

چکیده

کشور ایران با میانگین بارش سالانه (بلندمدت: 254 میلی‌متر، دوره خشک‌سالی: 210 میلی‌متر)، میانگین سالانه تبخیر پتانسیل بیش از 2000 میلی‌متر و تسلط اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک بر 85 درصد مساحت آن در یکی از کم‌آب‌ترین مناطق دنیا قرار گرفته است. این عوامل سبب شده است که تولید بخش اعظم محصولات کشاورزی در ایران وابسته به آب‌های سطحی و زیرزمینی باشد. در این مقاله، بر مبنای آمار و مستندات گردآوری شده از مراجع معتبر، وضعیت کنونی منابع و مصارف آب در کشور مورد بررسی قرار گرفته است. به‌علاوه، تحلیلی از کفایت منابع آب کشاورزی در شرایط فعلی و آتی، جایگاه کشور از نظر منابع و مصارف آب در دنیا، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از وضع موجود ارائه شده ‌است. بررسی‌ تحقیقات انجام شده در سطح ملی نشان می‌دهد که علیرغم افزایش راندمان و بهره‌وری آب آبیاری در مزرعه در سال‌های اخیر، به دلایلی مانند عدم توجه به‌ پتانسیل‌های اقلیمی و منابع آب و توسعه بی‌برنامه زمین‌های کشاورزی برای تأمین نیاز غذایی جمعیت در حال رشد کشور شاهد برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی و نابودی آبخوان‌ها هستیم. بنابراین بر کاهش آب مصرفی کشاورزی همراه با ارتقاء بهره‌وری آب کشاورزی، اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی آب زیرزمینی و سایر منابع برای تولیدات کشاورزی به‌عنوان راهکارهای اساسی برون‌رفت از چالش‌های موجود پیشنهاد گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Documentary Study of the Situation of Agricultural Water Resources and Uses in Iran: Analysis of the Current Situation, Pathology and Solutions to the Challenges

نویسندگان [English]

  • Javad Bazrafshan 1
  • A. Khalili 2
  • Sh. Zad-Parsa 3
  • A.R. Sepaskhah 4
  • Amin Alizadeh 5
  • J. Farhoodi 6
1 Department of Irrigation and Reclamation Engineering
2 Professor of Tehran University and Member of Irrigation Branch, Agricultural Group, I.R. Academy of Sciences
3 Shiraz University
4 Professor of Shiraz University
5 Ferdowsi University of Mashhad
6 University of Tehran
چکیده [English]

Iran with a long-term (short-term of drought period) mean annual precipitation of 254 mm (210 mm), mean annual potential evaporation of more than 2000 mm, and dominance of arid and semi-arid climates over 85% of its area is located in one of the driest regions of the world. These factors have led to most of the agricultural productions in Iran to be depended on surface water and groundwater. In this article, based on the statistics and documents collected from the reliable sources, the current situation of agricultural water resources and uses in the country has been studied and analyzed. In addition, the adequacy of agricultural water resources under the current and future conditions, the position of the country in terms of water resources and uses in the world, pathology and solutions to get out of the current situation have been studied and analyzed. Examination of available documents shows that despite the increase in irrigation water efficiency and productivity in the field in recent years, lack of attention to climatic and water resources potentials and unplanned development of agricultural lands to meet the food needs of the country's growing population have led to overexploiting the surface water and groundwater resources, and hence, the destruction of aquifers. Reducing water use in agriculture along with increasing agricultural water productivity and implementing groundwater balance plans have been proposed as the key solutions to the existing challenges.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Climate
  • Water Resources
  • Water Productivity
  • Agricultural Products
  • Iran
1- احمدی، س.ح.، ع. سپاسخواه. 1396. واکاوی پیامدهای آبیاری زیرفشار در ایران. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی  148-131:(2)2.
2- بذرافشان، ج. 1392. طراحی پورتال ملی اطلاع رسانی خشک‌سالی. طرح مشترک سازمان هواشناسی کشور و دانشگاه تهران. تهران.
3- بی‌نام 1394. مروری بر منابع آب ایران. گزارش موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو. 12صفحه.
4- بی‌نام 1398. بیانیه هشدار آب. فرهنگستان علوم کشاورزی. 
5- ترابی، ص. 1394. میزان آب موجود در کشور و مقداری که در اختیار بخش کشاورزی و سایر بخش‌ها گذاشته می‌شود. هم‌اندیشی میزان منابع آب موجود در کشور و تخصیص آب در بخش کشاورزی: تعامل و تفاهم‌ها. فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، گروه کشاورزی. 29 مهر 1394.
6- حجتی، م. و م. نوشاد. 1398. چالش‌های سلامت، کیفیت و امنیت غذا در ایران. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی 94-81:(4)3.
7- حیدری، ن.ج. 1394. تعیین و ارزیابی شاخص کارائی مصرف آب پتانسیل و مزیت نسبی کشت محصولات زراعی و باغی عمده فاریاب در حوضه آبریز کرخه. گزارش پژوهشی نهایی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی.
8- خلیلی، ع. 1376. سنتز مطالعات طرح جامع آب کشور. مهندسین مشاور جاماب. بخش اقلیم، وزارت نیرو، تهران، ایران.
9- خلیلی، ع. 1393. ارزیابی کمّی و مدل‌سازی ریسک سرمازدگی بهاره محصولات زراعی و باغی در ایران. هواشناسی کشاورزی 31-2:17. 
10- خلیلی، ع. 1394. بررسی کمّی و مدل‌سازی ریسک آسیب‌های زراعی بارش های سیل آسا در گستره ایران. هواشناسی کشاورزی 33-2:24. 
11- زارعی، ق. و ع.م. جعفری. 1398. تجارت آب مجازی در ایران از دیدگاه بهره‌وری اقتصادی. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی 62-49:(4)1.
12- سپاسخواه، ع. 1398. مفاهیم برنامه‌ریزی برای آب مجازی. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی 80-63:(4)1.
13- سپاسخواه، ع.، ح. رحیمی، ع. موحددانش، ح. صدقی، ع. خلیلی، ا. علیزاده و ج. فرهودی. 1389. فرهنگ کشاورزی و منابع طبیعی (جلد چهارم: آبیاری). فرهنگستان علوم و دانشگاه تهران، 471 صفحه.
14- عباسی ف.، ف. سهراب و ن. عباسی. 1395. ارزیابی وضعیت راندمان آب آبیاری در ایران. مجله تحقیقات مهندسی سازه‌های آبیاری و زهکشی 128-113:(67)17.
15- عباسی ف.، ن. عباسی و ع. توکلی. 1396. بهره‌وری آب در بخش کشاورزی: چالش‌ها و چشم‌اندازها. نشریه آب و توسعه پایدار 144-141:(4)1.
16- عباسی ف.، ا. ناصری، ف. سهراب و ن. عباسی. 1394. تحلیلی بر راندمان و بهره‌وری مصرف در بخش کشاورزی. هم‌اندیشی میزان منابع آب موجود در کشور و تخصیص آب در بخش کشاورزی: تعامل و تفاهم‌ها. فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، گروه کشاورزی. 29 مهر 1394.
17- مظاهری، د. 1381. گزارش طرح امنیت غذایی. گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. 707 صفحه.
18- مهتدی، م. م. الباجی و م.م. دوست محمدی. 1392. بررسی بهره وری آب سه محصول زراعی جو، گندم و یونجه در استان خوزستان به تفکیک شهرستان. مجموعه مقالات چهارمین همایش ملی مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده مهندسی علوم آب، 6 تا 8 اسفند 1392، صفحه های  922 تا 936.
19- ناصری ا.، ف. عباسی و م. اکبری. 1396. برآورد آب مصرفی در بخش کشاورزی به روش بیلان آب. مجله تحقیقات مهندسی سازه‌های آبیاری و زهکشی 32-17:(68)18.