واکاوی پیامدهای گسترش آبیاری زیرفشار در ایران
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، پژوهشگر و رییس مرکز مطالعات خشکسالی، دانشگاه شیراز
2 استاد دانشگاه شیراز
چکیده
در پی بروز خشکسالی در اغلب مناطق جهان از جمله ایران و در حکم یک راهکار عملی برای مقابله با خشکسالی، استفاده از سامانههای آبیاری زیرفشار گسترش یافته است. به دلیل سهولت گسترش این سامانههای آبیاری، شرایطی پیش می‌آید که بهرهبرداری از منابع آبهای زیرزمینی سرعت بیشتری بگیرد و زنگ خطری برای پایداری آنها باشد و در عمل، نیل به اهداف اصلی در صرفه جویی واقعی آب در سطح حوضه آبریز و آبخوان میسر نگردد. نتایج واکاویها نشان داد که به شرط طراحی و اجرای اصولی و دقیق سامانههای آبیاری زیر فشار توام با شناخت کافی از اقلیم منطقه مورد نظر، میتوان به راندمان بالا در آبیاری دست یافت. بنابراین، با توجه به اقلیم گرم و خشک سرزمین ایران اجرای آبیاری موضعی در مقایسه با آبیاری بارانی ارجحیت دارد. همچنین به منظور جلوگیری از اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی ناشی از توسعه سامانههای آبیاری زیر فشار و بروز "اثر جهش" لازم است تمهیداتی اساسی و اصولی اندیشیده شود که از مهمترین آنها میتوان به جلوگیری از افزایش سطح زیرکشت، افزایش قیمت آب به حد بازدارندگی، کاهش حجم آب تحویلی به کشاورزان، تغییر الگوی کشت به همراه کمآبیاری، اعمال روش‌های به‌زراعی و واردات آب مجازی اشاره کرد.
کلیدواژه‌ها
بی نام. 1383. مجموعه مقالات کارگاه فنی آبیاری بارانی (توانمندیها و چالشها). کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران، کرج، موسسه فنی و مهندسی کشاورزی، 25 بهمن 1383. شماره انتشار 97، 248 صفحه.
بیآزار.، ش.، م. احتشامی، ه. عبادی و ر. فیفایی. 1386. ارزیابی هیدرولیکی سیستمهای آبیاری قطرهای داخل خط در باغهای مرکبات غرب مازندران. پژوهشنامه علوم کشاورزی، 13-1:1.
بیرانوند، ز.م.، س. برومندنسب، ز. ایزدپناه و ع. ملکی. 1393. بررسی بازده آبیاری سیستمهای آبیاری بارانی در منطقۀ خرم آباد. مدیریت آب و آبیاری 202-191:(2)4.
ترک نژاد، ا.، م. آقایی سربرزه، ح. جعفری، ع.ر. شیروانی، ر. رویین تن، ع. نعمتی و خ. شهبازی. 1385. ارزیابی فنی و اقتصادی روش آبیاری قطرهای در گندم و مقایسه آن با روش آبیاری سطحی. پژوهش و سازندگی، 44-72:36.
حسنلی، ع.م. و ع.ر. سپاسخواه. 1379. ارزیابی سیستمهای آبیاری قطرهای، مطالعه موردی باغهای مرکبات داراب. علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 27-4:13.
خلیلی، د. 1395. چالش های فراروی مدیریت منابع آب در شرایط خشکسالی در ایران. مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 164-1:149.
دانشور، م. و م. زیبایی. 1391. اثرات سیستم های آبیاری بارانی در مقابله با خشکسالی در استان فارس. اقتصاد کشاورزی، 125-6:109.
رحمتی، ح.، م. شاکر و ع.ر. کیانی. 1392. بررسی عملکرد کمی و روند توسعه طرحهای آبیاری زیر فشار در کشور. چهارمین همایش ملی مدیریت شبکهای آبیاری و زهکشی، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده مهندسی علوم آب، 6 تا 8 اسفند 1392.
رفیعی، ه.، م. بخشوده و م. زیبایی. 1384. ارزیابی و انتخاب سیستم بهینه آبیاری در شهرستانهای فریدن و سمیرم. پنجمین کنفرانس دوسالانه اقتصاد کشاورزی ایران، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
زیبایی، م. 1382. تعیین بازده سرمایه گذاری در زمینه نصب سیستمهای آبیاری زیر فشار در استان فارس. مجموعه مقالات همایش تامین مالی کشاورزی تجربه ها و درسها. تهران، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد. صفحههای 149 تا 171.
زیبایی، م. 1386. عوامل موثر بر عدم تداوم در استفاده از سیستم های آبیاری بارانی در استان فارس مقایسه تحلیل لاجیت و تحلیل ممیزی. ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران. مشهد، انجمن اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد. صفحههای 1 تا 16.
زیبایی، م.، و م. بخشوده. 1387. رتبه‌بندی تکنولوژیهای آبیاری با استفاده از روش تصمیم‌سازی چند معیاری: مطالعه موردی استان فارس. مجله علوم و صنایع کشاورزی. وِیژه اقتصاد و توسعه کشاورزی، 13-22:3.
سپاسخواه، ع . ر. 1395 . راهکارهای مقابله با چالش تامین غذا در ایران. مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 28-1:19.
سپاسخواه، ع . ر. 1383 . نگرشی دوباره بر پژوهش های بازده آبیاری در جمهوری اسلامی ایران. مجموعه مقالات روش های پیشگری از اتلاف منابع ملی. تهران، 19 تا 21 خرداد، صفحههای 53 تا 62.
سپاسخواه، ع.ر.، م. نوشادی و ت. هنر. 1383. گزارش طرح ارزیابی سیستمهای آبیاری بارانی در استان فارس. مجری مسئول علیرضا سپاسخواه. بخش آبیاری، دانشگاه شیراز، 192 صفحه.
سهراب، ف.، و عباسی، ف. 1388. ارزیابی بازده آبیاری در کشور و ارائه نقشه هم بازده آبیاری. مجموع مقالات دوازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران. 5 و 6 اسفند ماه. صفحههای 29 تا 44.
عابدیان، ی. 1376. ارزیابی دستگاه آبیاری بارانی لوله‌های چرخدار (Side-roll sprinkler) در مزارع چغندرقند استان خراسان. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته آبیاری و زهکشی، بخش آبیاری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.
علیزاده، ح.ع.، ع. لیاقت و ت. سهرابی. 1393. ارزیابی سناریوهای توسعه سیستم های آبیاری زیر فشار بر منابع آب زیرزمینی با استفاده از مدل سازی پویایی سیستم. نشریه حفاظت منابع آب و خاک 15-3:1.
فاریابی، ا.، ع. معروف پور و ه. قمرنیا. 1389. بررسی و ارزیابی سیستم های آبیاری بارانی کلاسیک ثابت دشت دهگلان کردستان. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک 15-14:1.
فروغی، ف. 1381. ارزیابی هیدرولیکی سیستم آبیاری عقربه‌ای و تاثیر آن بر بهره‌وری بیولوژیک گندم در منطقه باجگاه. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته آبیاری و زهکشی، بخش آبیاری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.
مرکز آمار ایران. 1394. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی کل کشور. تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاریهای بین الملل، 128 صفحه.
نجفی، ب.، ع.ا. قائمی، م.ح. طرازکار و د. رحمتی. 1387. بررسی اقتصادی سیستم آبیاری قطره ای در استان فارس. اقتصاد و کشاورزی، 102-2:87.
نیکخواه، م.، م.ح. رحیمیان، م.ج. روستا و ح. رزاقیان. 1394. ارزیابی برخی راهکارهای مدیریتی افزایش شاخص کارآیی مصرف آب مزارع گندم در شرایط شور. آب و توسعه پایدار، 58-1:53.
وزارت جهاد کشاورزی. 1394الف. بررسی آمار سطح برداشت و میزان تولید 36 سال محصول های زراعی (سال 1357 لغایت 1392). معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات. 285 صفحه.
وزارت جهاد کشاورزی. 1394ب. آمارنامه کشاورزی جلد دوم سال 1393. معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات. 379 صفحه.
26. Berbel, J. and L. Mateos. 2014. Does investment in irrigation technology necessarily generate rebound effects? A simulation analysis based on an agro-economic model. Agr. Syst. 128:25-34.
27. Berbel, J., C. Gutierrez-Martin, J.A. Rodriguez-Diaz, E. Camacho and P. Montesinos. 2015. Literature review on rebound effect of water saving measures and analysis of a Spanich case study. Water Resour. Manage. 29:663-678.
28.Dumont, A., B. Mayor and E.L. Lopez-Gunn. 2013. Is the rebound effect or Jevons paradox a useful concept for better management of water resources? Insights from the irrigation modernization process in Spain. Aquatic Procedia 1:64-76.
29. EC, European Commission. 2012. A Blueprint to Safeguard Europe’s Water Resources, Brussels. Retrived from http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52012DC0673. Accesssed on August 22, 2016
30. Evans, R.G., J. LaRue, K.C. Stone and B.A. King. 2013. Adoption of site-specific variable rate sprinkler irrigation systems. Irrig. Sci. 31:871-887.
31. FAO, 2012. Statistics Division (FAOSTAT), Retrieved from http://faostat.fao.org/
32. Garb, Y. and L. Friedlander. 2014. From transfer to translation: using systemic understandings of technology to understand drip irrigation uptake. Agr. Sys. 128:13-24.
33. Greening, L.A., D.L. Greene and C. Difiglio. 2000. Energy efficicney and consumption- the rebound effect- a survey. 28:389-401.
34. Hellegers, P.J.G.J. and C.J. Perry. 2006. Can irrigation water use be guided by market forces? Theory and practices. Int. J. Water Resour. Develop. 22:79-86.
35. Huffaker, R. 2008. Conservation potential of agricultural water conservation subsidies. Water Resour. Res. 44: W00E01.
36. International Committee on Irrigation and Drainage (ICID). 2015. Supporting Agricultural Water Management for Sustainable Development. Annu. Rep. 2014-2015. 88 p.
37. Jaghdani, T.J. and B. Brümmer. 2016. Determinants of willingness to pay for groundwater: Insights from informal water markets in Rafsanjan, Iran. Int. J. Water Resour. Develop. 32:944-960.
38. Pfeiffer, L. and C-YC. Lin. 2014. Does efficient irrigation technology lead to reduced growundwater extraction? Empirical evidence. J. Environ. Econ. Manage. 67: 189-208.
39. Scheierling, S.M., R.A. Young and G.E. Cardon. 2006. Public subsidies for water-conserving irrigation investments: Hydrologic, agronomic, and economic assessment. Water Resour. Res. 42: W03428
40. Schuck, E.C., W. Marshal Fraiser, R.S. Webb, L.J. Ellingson and W.J. Umberger. 2005. Adoption of More Technically Efficient Irrigation Systems as a Drought Response. Water Resour. Develop. 21:651-662.
41. Seckler, D. 1996. The new era of water resources management. Research Report 1. International Irrigation Management Institute, Colombo, Sri Lanka.
42. UNEP. 2012. Measuring water use in a green economy, A Report of the Working Group on Water Efficiency to the International Resource Panel. United Nations Environment Programme (UNEP).
)