مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی

واکاوی پیامدهای گسترش آبیاری زیرفشار در ایران

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، پژوهشگر و رییس مرکز مطالعات خشکسالی، دانشگاه شیراز

2 استاد دانشگاه شیراز

چکیده

در پی بروز خشکسالی در اغلب مناطق جهان از جمله ایران و در حکم یک راهکار عملی برای مقابله با خشکسالی، استفاده از  سامانه­های آبیاری زیرفشار گسترش یافته  است. به دلیل سهولت گسترش این سامانه­های آبیاری، شرایطی پیش می‌آید که بهره­برداری از منابع آب­های زیرزمینی سرعت بیشتری بگیرد و زنگ خطری برای پایداری آنها باشد و در عمل، نیل به اهداف اصلی در صرفه جویی واقعی آب در سطح حوضه آبریز و آبخوان میسر نگردد. نتایج واکاوی­ها نشان داد که به شرط طراحی و اجرای اصولی و دقیق سامانه­های آبیاری زیر فشار توام با شناخت کافی از اقلیم منطقه مورد نظر، می­توان به راندمان بالا در آبیاری دست یافت. بنابراین، با توجه به اقلیم گرم و خشک سرزمین ایران اجرای آبیاری موضعی در مقایسه با آبیاری بارانی ارجحیت دارد. همچنین به منظور جلوگیری از اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی ناشی از توسعه سامانه­های آبیاری زیر فشار و بروز "اثر جهش" لازم است تمهیداتی اساسی و اصولی اندیشیده شود که از مهمترین آ­نها      می­توان به جلوگیری از افزایش سطح زیرکشت، افزایش قیمت آب به حد بازدارندگی، کاهش حجم آب تحویلی به کشاورزان، تغییر الگوی کشت به همراه کم­آبیاری، اعمال روش‌های به‌زراعی و واردات آب مجازی اشاره کرد.  

کلیدواژه‌ها

  1. بی نام. 1383. مجموعه مقالات کارگاه فنی آبیاری بارانی (توانمندی­ها و چالش­ها). کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران، کرج، موسسه فنی و مهندسی کشاورزی، 25 بهمن 1383. شماره انتشار 97، 248 صفحه.
  2. بی­آزار.، ش.، م. احتشامی، ه. عبادی و ر. فیفایی. 1386. ارزیابی هیدرولیکی سیستم­های آبیاری قطره­ای داخل خط در باغ­های مرکبات غرب مازندران. پژوهشنامه علوم کشاورزی، 13-1:1.
  3. بیرانوند، ز.م.، س. برومندنسب، ز. ایزدپناه و ع. ملکی. 1393. بررسی بازده آبیاری سیستم­های آبیاری بارانی در منطقۀ خرم آباد. مدیریت آب و آبیاری 202-191:(2)4.
  4. ترک نژاد، ا.، م. آقایی سربرزه، ح. جعفری، ع.ر. شیروانی، ر. رویین تن، ع. نعمتی و خ. شهبازی. 1385. ارزیابی فنی و اقتصادی روش آبیاری قطره­ای در گندم و مقایسه آن با روش آبیاری سطحی. پژوهش و سازندگی، 44-72:36.
  5. حسن­لی، ع.م. و ع.ر. سپاس­خواه. 1379. ارزیابی سیستم­های آبیاری قطره­ای، مطالعه موردی باغ­های مرکبات داراب. علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 27-4:13.
  6. خلیلی، د. 1395. چالش های فراروی مدیریت منابع آب در شرایط خشکسالی در ایران. مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 164-1:149.
  7. دانشور، م. و م. زیبایی. 1391. اثرات سیستم های آبیاری بارانی در مقابله با خشکسالی در استان فارس. اقتصاد کشاورزی، 125-6:109.
  8. رحمتی، ح.، م. شاکر و ع.ر. کیانی. 1392. بررسی عملکرد کمی و روند توسعه طرح­های آبیاری زیر فشار در کشور. چهارمین همایش ملی مدیریت شبکه­ای آبیاری و زهکشی، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده مهندسی علوم آب، 6 تا 8 اسفند 1392.
  9. رفیعی، ه.، م. بخشوده و م. زیبایی. 1384. ارزیابی و انتخاب سیستم بهینه آبیاری در شهرستانهای فریدن و سمیرم. پنجمین کنفرانس دوسالانه اقتصاد کشاورزی ایران، زاهدان، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
  10. زیبایی، م. 1382. تعیین بازده سرمایه گذاری در زمینه نصب سیستمهای آبیاری زیر فشار در استان فارس. مجموعه مقالات همایش تامین مالی کشاورزی تجربه ها و درسها. تهران، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد. صفحه­های 149 تا 171.
  11. زیبایی، م. 1386. عوامل موثر بر عدم تداوم در استفاده از سیستم های آبیاری بارانی در استان فارس مقایسه تحلیل لاجیت و تحلیل ممیزی. ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران. مشهد، انجمن اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.  صفحه­های 1 تا 16.
  12. زیبایی، م.، و م. بخشوده. 1387. رتبه‌بندی تکنولوژیهای آبیاری با استفاده از روش تصمیم‌سازی چند معیاری: مطالعه موردی استان فارس. مجله علوم و صنایع کشاورزی. وِیژه اقتصاد و توسعه کشاورزی، 13-22:3.
  13. سپاس­خواه، ع . ر. 1395 . راهکارهای مقابله با چالش تامین غذا در ایران. مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، 28-1:19.
  14. سپاس­خواه، ع . ر. 1383 . نگرشی دوباره بر پژوهش های بازده آبیاری در جمهوری اسلامی ایران. مجموعه مقالات روش های پیشگری از اتلاف منابع ملی. تهران، 19 تا 21 خرداد، صفحه­های 53 تا 62.
  15. سپاس­خواه، ع.ر.، م. نوشادی و ت. هنر. 1383. گزارش طرح ارزیابی سیستم­های آبیاری بارانی در استان فارس. مجری مسئول علیرضا سپاس­خواه. بخش آبیاری، دانشگاه شیراز، 192 صفحه.
  16. سهراب، ف.، و عباسی، ف. 1388. ارزیابی بازده آبیاری در کشور و ارائه نقشه هم بازده آبیاری. مجموع مقالات دوازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران­. 5 و 6 اسفند ماه. صفحه­های 29 تا 44.
  17. عابدیان، ی. 1376. ارزیابی دستگاه آبیاری بارانی لوله‌های چرخدار (Side-roll sprinkler) در مزارع چغندرقند استان خراسان. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته آبیاری و زهکشی، بخش آبیاری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.
  18. علیزاده، ح.ع.، ع. لیاقت و ت. سهرابی. 1393. ارزیابی سناریوهای توسعه سیستم های آبیاری زیر فشار بر منابع آب زیرزمینی با استفاده از مدل سازی پویایی سیستم. نشریه حفاظت منابع آب و خاک 15-3:1.
  19. فاریابی، ا.، ع. معروف پور و ه. قمرنیا. 1389. بررسی و ارزیابی سیستم های آبیاری بارانی کلاسیک ثابت دشت دهگلان کردستان. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک 15-14:1.
  20. فروغی، ف. 1381. ارزیابی هیدرولیکی سیستم آبیاری عقربه‌ای و تاثیر آن بر بهره‌وری بیولوژیک گندم در منطقه باجگاه. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته آبیاری و زهکشی، بخش آبیاری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.
  21. مرکز آمار ایران. 1394. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی کل کشور. تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست، روابط عمومی و همکاریهای بین الملل، 128 صفحه.
  22. نجفی، ب.، ع.ا. قائمی، م.ح. طرازکار و د. رحمتی. 1387. بررسی اقتصادی سیستم آبیاری قطره ای در استان فارس. اقتصاد و کشاورزی، 102-2:87.
  23. نیکخواه، م.، م.ح. رحیمیان، م.ج. روستا و ح. رزاقیان. 1394. ارزیابی برخی راهکارهای مدیریتی افزایش شاخص کارآیی مصرف آب مزارع گندم در شرایط شور. آب و توسعه پایدار، 58-1:53.
  24. وزارت جهاد کشاورزی. 1394الف. بررسی آمار سطح برداشت و میزان تولید 36 سال محصول های زراعی (سال 1357 لغایت 1392). معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات. 285 صفحه.
  25. وزارت جهاد کشاورزی. 1394ب. آمارنامه کشاورزی جلد دوم سال 1393. معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات. 379 صفحه.
 26. Berbel, J. and L. Mateos. 2014. Does investment in irrigation technology necessarily generate rebound effects? A simulation analysis based on an agro-economic model. Agr. Syst. 128:25-34.
    •  27. Berbel, J., C. Gutierrez-Martin, J.A. Rodriguez-Diaz, E. Camacho and P. Montesinos. 2015. Literature review on rebound effect of water saving measures and analysis of a Spanich case study. Water Resour. Manage. 29:663-678.
    • 28.Dumont, A., B. Mayor and E.L. Lopez-Gunn. 2013. Is the rebound effect or Jevons paradox a useful concept for better management of water resources? Insights from the irrigation modernization process in Spain. Aquatic Procedia 1:64-76.
    • 29. EC, European Commission. 2012. A Blueprint to Safeguard Europe’s Water Resources, Brussels. Retrived from http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52012DC0673. Accesssed on August 22, 2016
    • 30. Evans, R.G., J. LaRue, K.C. Stone and B.A. King. 2013. Adoption of site-specific variable rate sprinkler irrigation systems. Irrig. Sci. 31:871-887.
    • 31. FAO, 2012. Statistics Division (FAOSTAT), Retrieved from http://faostat.fao.org/
    • 32. Garb, Y. and L. Friedlander. 2014. From transfer to translation: using systemic understandings of technology to understand drip irrigation uptake. Agr. Sys. 128:13-24.
    • 33. Greening, L.A., D.L. Greene and C. Difiglio. 2000. Energy efficicney and consumption- the rebound effect- a survey. 28:389-401.
    • 34. Hellegers, P.J.G.J. and C.J. Perry. 2006. Can irrigation water use be guided by market forces? Theory and practices. Int. J. Water Resour. Develop. 22:79-86.
    • 35. Huffaker, R. 2008. Conservation potential of agricultural water conservation subsidies. Water Resour. Res. 44: W00E01.
    • 36. International Committee on Irrigation and Drainage (ICID). 2015. Supporting Agricultural Water Management for Sustainable Development. Annu. Rep. 2014-2015. 88 p.
    • 37. Jaghdani, T.J. and B. Brümmer. 2016. Determinants of willingness to pay for groundwater: Insights from informal water markets in Rafsanjan, Iran. Int. J. Water Resour. Develop. 32:944-960.
    • 38. Pfeiffer, L. and C-YC. Lin. 2014. Does efficient irrigation technology lead to reduced growundwater extraction? Empirical evidence. J. Environ. Econ. Manage. 67: 189-208.
    • 39. Scheierling, S.M., R.A. Young and G.E. Cardon. 2006. Public subsidies for water-conserving irrigation investments: Hydrologic, agronomic, and economic assessment. Water Resour. Res. 42: W03428
    • 40. Schuck, E.C., W. Marshal Fraiser, R.S. Webb, L.J. Ellingson and W.J. Umberger. 2005. Adoption of More Technically Efficient Irrigation Systems as a Drought Response. Water Resour. Develop. 21:651-662.
    • 41. Seckler, D. 1996. The new era of water resources management. Research Report 1. International Irrigation Management Institute, Colombo, Sri Lanka.
     
    • 42. UNEP. 2012. Measuring water use in a green economy, A Report of the Working Group on Water Efficiency to the International Resource Panel. United Nations Environment Programme (UNEP).
    •  
    مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی

    دوره 2، شماره 2
    پاییز و زمستان 1396
    صفحه 131-148